De laatste jaren heb ik toevallig vrij vaak gewandeld in Overijsel in de buurt van de Holterberg en bij De Lutte. De Holterberg ligt bij Deventer en is een heuvelachtig gebied met zandopstuwingen door de gletsjers in de ijstijd. De Lutte ligt in Twente en ook daar zal de ijstijd wel de belangrijkste bijdrage aan het landschap geleverd hebben. Behalve de glooiingen, lijken die gebieden op de Kampina bij mijn woonplaats in Brabant met veel heide en dennenbossen. Leuk dus om te vergelijken en dan zijn er toch heel verrassende verschillen. De heide is meest struikheide en de dennen zijn ook meest grove dennen, maar in Overijsel staan veel meer jeneverbessen dan op de Kampina. En er staan forse wintereiken! Maar ik vind de rode bosbes het meest spannend, want die is daar heel gewoon en komt in de Kampina en in heel Brabant nauwelijks voor.

Uitbundige bloei van de blauwe bosbes.

Onze bosbessen en niét onze bosbessen
Officieel hebben we in Nederland twee soorten bosbessen, de rode en de blauwe. Dat lijkt overzichtelijk, maar er zijn verschillende planten die om diverse redenen verward kunnen worden met onze bosbessen. Daarom eerst een kort overzicht.

- De blauwe bosbes en de blauwe bes
De grootste verwarring speelt bij de Amerikaanse blauwe bes, die ongeveer vanaf juli bij ons in de winkels ligt. Deze lijkt sprekend op onze blauwe bosbes (Vaccinium myrtillus), alleen een maatje groter. De Amerikaanse blauwe bes (Vaccinium corymbosum) is een gekweekte soort en volgens sommigen een kruising van twee Amerikaanse bosbes soorten. De Indianen waren al vóór Columbus druk bezig om de meeste, grootste en lekkerste blauwe bessen te kweken, dus helemaal duidelijk is de situatie niet. Tegenwoordig wordt de Amerikaanse blauwe bes ook in Nederland gekweekt wat ook weer niet zonder problemen is, want het is een flinke struik en deze dreigt te gaan woekeren in onze natuurgebieden.
We hebben in Nederland ook nog de vrij zeldzame rijsbes (Vaccinium uliginosum) met blauwe bessen, maar die is alleen te vinden op de Waddeneilanden en in de Achterhoek en Twente.

De Amerikaanse blauwe bes heeft té goed naar de zin in ons land.

- De rode bosbes en de veenbessen
De rode bosbes of vossenbes (Vaccinium vitis-idaea) heeft uiteraard 'dubbelgangers' met rode bessen en de belangrijkste is zelfs inheems: de kleine veenbes (Vaccinium oxycoccos). De kleine veenbes is vrij zeldzaam want die zoekt levend hoogveen en dat hebben we niet zo veel meer.
Daarnaast is er een exoot die grote veenbes of cranberry (Vaccinium macrocarpon) wordt genoemd. Deze komt ook uit Amerika en het eerste vat met cranberrysaus en levensvatbare pitten zou in 1845 op Terschelling zijn aangespoeld. De meeste cranberries groeien nog steeds op de Waddeneilanden en worden daar geoogst.

Alles bij elkaar een aardige collectie namen, die regelmatig slordig door elkaar worden gebruikt. Zoals uit de Latijnse namen blijkt, zijn de genoemde planten allemaal vrij nauw familie van elkaar. Toch komen kruisingen maar zelden voor. Bij ons komt heel soms de kruising voor van rode en blauwe bosbes.

Rode bosbes met bessen en bloemen op de Holterberg op 1 november 2018.

Rode en blauwe bosbes en hun voorkeuren
De veenbessen en de rijsbes groeien bij voorkeur op een natte, veenachtige of moerassige ondergrond. De Amerikaanse blauwe bes heeft ook graag wat vochtigheid. Dus die planten komen we op de hei normaal niet tegen. Blauwe bosbes wil ook niet te droog staan, maar die wil vooral niet pal in de zon en staat dus meestal in of aan de rand van het bos.
De rode bosbes heeft zijn areaal tot hoog in Scandinavië en is dus een plant die wel wat extreme omstandigheden kan hebben zowel wat betreft de temperatuur als vochtigheid en droogte.

De reden dat ik dit aanhaal, is het merkwaardige gedrag van vooral de rode bosbes. Ik heb van de rode en de blauwe bosbes de verspreiding in Nederland opgezocht en dan blijkt dat de blauwe bosbes in alle zanderige, schrale gebieden voorkomt. Maar de rode bosbes weigert vanuit het noordoosten de grote rivieren over te steken! In mijn omgeving, in de Kampina, staat overal blauwe bosbes waar bos en soms heide groeit. Maar de rode bosbes heeft alleen een paar kleine groeiplekjes waarvan het me niet zou verbazen als iemand ze daar geplant of gezaaid had. Daar staan de planten overigens al minstens tien jaar en letterlijk tussen de blauwe bosbessen. Zich handhaven als ze er eenmaal zijn, is dus geen probleem. Maar waarom verspreiden ze zich niet?
Aan de andere kant: het verspreidingskaartje laat zien dat de blauwe bosbes in Overijsel heel gewoon is. Dat is wat vertekend want als er één plant staat in een zogenaamd uurhok of atlasblok (een blok van 5 bij 5 km) dan komt die plant dus in dat hok voor. Al wandelend zie je blauwe bosbes daar nauwelijks, maar de plant kan er zich duidelijk wel handhaven.

De verspreiding van de blauwe (links) en de rode bosbes (rechts) in Nederland in de Floron verspreidingsatlas.

Bosbes op de hei
Volgende verrassing: als je in Overijsel langs de heide wandelt is dat een schitterend gezicht door de glooiingen. Die missen we in Brabant. Er groeit natuurlijk veel struikheide, hier en daar een jeneverbes, oude eiken (zelfs wintereiken) én rode bosbes! De rode bosbes staat naast de struikheide en neemt soms evenveel ruimte in als de struikheide! En pas heel recent heb ik me gerealiseerd dat op deze heidevlaktes praktisch geen grassen groeien! Moet je eens op de Kampina komen kijken! Blijkbaar neemt de rode bosbes de plaats in van de grassen bochtige smele (vooral op droge heide) en pijpenstrootje op de natte heide. Hoe werkt dit in Overijsel en waarom werkt het niet op de Kampina?
Ik ben er niet echt uitgekomen. De Oecologische Flora meldt dat de rode bosbessen schrale zandgrond wensen en dat ze tussen de struikheide kunnen groeien als de grond zelf behoorlijk droog is, maar dan moet het er wel veel regenen. De oostkant van de Veluwe wordt met name genoemd. Dat zou betekenen dat het nóg meer moet gaan regenen in Brabant. Voor dit jaar ben ik het er mee eens, want de droogte van 2018 is nog niet ingehaald. Maar verder liever niet, dan ga wel weer naar Overijsel om de rode bosbessen te zien.

Heide bij De Lutte met afwisselend struikheide (paars) en rode bosbes (groen)

De planten
De rode en de blauwe bosbes zijn allebei lage planten. De blauwe bosbes is bladverliezend, maar de overblijvende stengels zijn en blijven groen dus de assimilatie kan (op een laag pitje) doorgaan in de winter. Aan het einde van de zomer 2018 waren de struiken blauwe bosbes volledig kaal door de droogte en sommigen dood, maar na de eerste regens verscheen er weer nieuw blad en zelfs bloemen! Daarna gingen de blauwe bosbessen weer gewoon door alsof het voorjaar was en op 4 december 2018 vond ik struikjes met mooi rood herfstblad én blauwe bessen!
De blauwe bosbes is een lekkere bes, maar in winkel ben ik ze nog nooit tegengekomen. De bessen zijn kleiner dan die van de Amerikaanse blauwe bes, maar de belangrijkste reden dat ze niet of nauwelijks verkocht worden, is waarschijnlijk dat de wilde blauwe bosbes besmet kan zijn met de vossenlintworm. De kans dat mensen deze lintworm via bosbessen binnen krijgen is heel klein, maar de infectie kan erg gevaarlijk zijn. Alleen de bessen koken helpt om ev. besmetting te voorkomen, maar dan krijg je bosbessenjam.

Blauwe bosbes met verkleurend blad en blauwe bessen in de Kampina op 4 december 2018.

De rode bosbes wordt ongeveer even hoog als de blauwe, maar het struikje heeft leerachtig blad dat in de winter niet afvalt. De bloemen zijn meestal wit, die van de blauwe bosbes zijn meestal wat roodachtig. Of de rode bosbes ook last had van de droogte heb ik niet zo goed kunnen volgen, maar op 1 november 2018 vond ik bij de Holterberg planten met groene blaadjes, witte bloemen én rode bessen. Voor de 'gewone' nabloei leek het me wat laat.

Ook de rode bosbes is als rijpe bes eetbaar. Maar ze worden meestal gebruikt voor een saus bij wild. In ons land gebruikt men daarvoor de invoerde grote veenbes of cranberry, maar in Scandinavië de rode bosbes: lingon in het Zweeds. De smaken zijn zeker niet hetzelfde. Ik heb de saus ooit in Zweden geproefd en vond die erg lekker. In Nederland was ik deze saus nog nooit tegengekomen, maar het schijnt dat die tegenwoordig bij Ikea te koop is.

De grote veenbes (cranberry) in bloei en met enkele groene bessen.

Jan van Dingenen - 2019